کاربرد سنگ فيروزه در زيورآلات ايراني

چکيده
فيروزه از سنگ هاي نيمه قيمتي است که استفاده از آن در ايران دوره باستان و بعد از آن در دوره اسلامي رواج بسياري داشته است. اين سنگ براي ساخت انواع آثار در حوزه هنرهاي صناعي به کار برده ميشده است. بهترين نوع فيروزه را عمدتا مربوط به ايران ميدانند.
رنگ زيباي سنگ فيروزه، موجب استفاده از آن براي ساخت زيورآلات شده است، از طرفي اعتقاداتي که از دوره باستان نسبت به رنگ فيروزه اي و سنگ فيروزه وجود داشت و نيز تشديد اين اعتقادات در دوره اسلامي باعث شد تا اين سنگ بسيار مورد توجه قرارگيرد. با استناد به منابع مکتوب در گذشته و نيز زيورآلات برجاي مانده مي توان به اهميت و جايگاه اين سنگ پي برد. در اين مقاله سعي شده است با مطالعه منابع مکتوب که شامل اشعار فارسي، کتاب هايي درخصوص شناخت کاني ها و همچنين سفرنامه هاي تاريخي و نيز نمونه هاي آثار برجاي مانده از گذشته بتوان به جايگاه و اهميت اين سنگ از گذشته هاي دور تا کنون پي برد. روش گردآوري اطلاعات در اين پژوهش کتابخانه اي و ميداني و روش تحقيق تاريخي- توصيفي است.
واژگان کليدي: سنگ فيروزه، زيورآلات، رنگ فيروزه اي
کاربرد سنگ فيروزه
در زيورآلات ايراني علاقه و زيبايي بشر به رنگ ها باعث گرديد که همواره اشيايي را که داراي رنگ هاي طبيعي هستند اهميت ويژه اي داشته باشد. سنگ ها با داشتن رنگ هاي مختلف و متنوع از گذشته هاي بسيار دور مورد توجه قرار گرفته است. بشر با سوراخ کردن سنگها و آويزان کردن آن به عنوان گردنبند، ميل آراستن خود را از اين طريق ارضا ميکرده است. زماني که دانش بشر به مرحله پيشرفته تري رسيد، با تراش سنگها توانست فرم هاي دلخواه خود را خلق کند.
در هر جامعه اي بسته به اعتقادات مردم رنگ خاصي مورد توجه واقع شده است به عنوان مثال ميتوان به ارزش رنگ سبز و مفهوم قدسي آن در نزد مسلمانان و فيروزه اي نزد ايرانيان اشاره کرد، عموما گنبد مساجد و امامزاده ها را با اين دو رنگ ساخته و محراب مساجد را با کاشي فيروزه اي تزيين مي کنند. از اين رو سنگ فيروزه جايگاه ويژهاي نزد ايرانيان مسلمان پيدا کرده است. در اين تحقيق نمونه تصاوير جمع آوري شده مربوط به دوران مختلف اسلامي از آرشيو مجموعه داران شخصي توسط نگارنده گردآوري گرديده است.
ويژگي هاي سنگ فيروزه
فيروزه سنگي رسوبي است که در زبان لاتين با نام تورکواز1 شهرت يافت هاست، زيرا در ايام گذشته صادرات اين سنگ از ايران به کشورهاي اروپايي از طريق ترکيه صورت مي گرفته است. نام فارسي آن منسوب به "فيروز" يکي از پادشاهان ايران باستان است،
«اما گرانبها ترين و بارورترين کاني هاي ايران، معدن فيروزه است.

معدن اصلي آن در نيشابور خراسان و کوه ميان هيرکاني و پارت که فيروزکوه ناميده مي شود، مي باشد. فيروزکوه تا درياي خزر چهار روز راه فاصله دارد. فيروز که يکي از شهرياران باستاني ايران بود، وقتي بر نواحي اين کوه که پلين2 آن را قفقاز خوانده است، مسلط شد در آ نجا چند شهر و قلعه و برج و بارو ساخت، و همو موفق به کشف و استخراج فيروزه شد که به نام خود او موسوم گرديد، و فيروزه همان است که ما تورکواز مي ناميم زيرا از ترکستان قديم به اروپا صادر ميشود » (شاردن، 1372 : 734)
مواد تشکيل دهنده اين سنگ باعث به وجود آمدن رنگ هاي متنوع گرديده است، فيروزه به رن گهاي آبي آسماني، آبي مايل به سبز، سبز مايل به زرد، خاکستري مايل به سبز، آبي نيلي و آبي مايل به سفيد وجود دارد. رنگ آبي آسماني نوع مرغوب آن و سبز مايل به زرد نوع نامرغوب آن است.
«فيروزه يکي از اولين کاني هاي قيمتي استخراج شده بوده و به دليل رنگ زيبايش بسيار ارزشمند است. رنگ آن از آبي آسماني تا سبز، بسته به ميزان آهن و مس موجود در آن تغيير ميکند. سختي آن 6 است و معمولاً به شکل توده اي ريز و کريستالي يافت ميشود و غالباً به شکل لايه اي با رگه يا به صورت دانه هاي ريز و گرد است. سبک و بسيار شکننده بوده و بافتي صدفي دارد. برخي از انواع آن بسيار متخلخل هستند و بيرنگ مي شوند يا ترک ميخورند. بنابراين ممکن است به موم يا صمغ آغشته گردند تا شکلشان حفظ گردد ». (نقل با تصرف از توکلي بزاز، 1380 : 71)
در صورتي که ميزان مس موجود در کاني زياد باشد به رنگ آبي، در صورتي که آهن زياد داشته باشد به رنگ سبز و در صورت وجود آلومينيم زياد به رنگ سفيد ديده ميشود که به ترتيب ارزش آن کاهش مي يابد يعني رنگ آبي با ارزشترين نوع فيروزه است.
«ترکيب شيميايي فيروزه اکسيد آلومينيم 36 / 84 %، اکسيد فسفر ??/?? %، اکسيد مس 9/ 27 %، آب 19 / 47 % و همينطور ناخالصي نيکل و منگنز ميباشد. فيروزه داراي وزن مخصوص 2/ 6- 2/ 8 و ضريب شکست - 1/ 65 - 1/ 61 و سختي 6- 5 است.(همان(
فيروزه اي که در منابع معدني آمريکا و مکزيک يافت ميشود از نظر رنگ سبزتر و بسيار متخلخل است که البته سريعتر از انواع ديگر آن کم رنگ ميشود. اين سنگ در روسيه، استراليا، شيلي، انگلستان و ترکمنستان نيز يافت شده است. اين سنگ بيشتر اوقات در رسوبات مس در محيط هاي باير و نسبتا کم آب يافت شده است. فيروزه در مکا ن هايي به وجود مي آيد که ميزان مس موجود در منطقه بالا باشد، و يا گاهي بر اثر تاثير محلول هاي سطحي مسدار بر روي سنگ هاي غني از Al2O3 و غني از فسفر و گاهي نيز بر اثر تاثير محلول هاي سطحي مسدار ? بر روي فسيل هاي استخواني جانوران به وجود مي آيد.
« تا سال 1911 م. که بلورهايي از جنس فيروزه در ايالت ويرجينيا در آمريکا يافت شد، تصور بر اين بود که اين کاني اصولا داراي بلور نيست و به شکل Amorphous  در طبيعت يافت مي شود. در حرارت 250 درجه سانتيگراد رنگ آبي فيروزه به رنگ سبز مات تبديل ميشود. تغيير رنگ در نگين فيروزه در نتيجه تابش نور آفتاب، تبخير آب طبيعي موجود در فيروزه يا حتي در اثر مواد شيميايي موجود در مواد آرايشي بانوان نيز به وجود مي آيد. جلا دادن نگين فيروزه باعث پررنگتر شدن آن ميشود. خلل و فرج طبيعي موجود در کاني فيروزه با تزريق روغن يا پارافين و يا مواد پلاستيک مايع پر ميشود و فيروزه را سختتر ميگرداند » (اديب، 1389 : 500)
بهترين نوع فيروزه را مربوط به نيشابور ميدانند و نوع مرغوب آن به اسحاقي معروف است. نقل است که حضرت اسحاق(ع) اين سنگ را از کوه مخصوصي در نيشابور يافت هاست.
«در کوه نيشابور هفت کاني واقع است که انواع هفتگانه ي فيروزه را از آ نها استخراج مي کنند و بهترين آ نها کاني است، که خلف خليل پدر اسرائيل صاحب نفس قدسي ابوالانبيا اسحق نبي(ع) اظهار و افشا آن نمود و آن کاني را اسحاقي و ابواسحاقي گويند » (محمدبن منصور، 1335 : 23)
«معدن فيروزه در چند موضع است اول بخراسان، در حدود نيشابور و در ترکستان بحدود ايلاق و بغزنين و کرمان نيز باشد. و در چند موضع ديگر مي نمايند. اما غير نيشابوري همه بد باشد. و از معدنهايي که در نيشابور است بهترين معدن ابواسحاقي است و آن معروف، و مشهورترين معادن است و آن فيروزه ي صافي و رنگين است و باطراوت و بعد از آن فيروزه ي ازهري است و آن هم نيکو باشد و بعد از آن شيربام بود و آن را سليماني خوانند» )طوسي، 76:1363)
راستي خاتم فيروزه ي بواسحاقي خوش درخشيد ولي دولت مستعجل بود.)حافظ، 1362 : 107)
«سالهاست نوع ديگري فيروزه استخراج مي شود که مثل فيروزه اصلي جوهردار و آبدار نيست و آن را فيروزه ينو مي گويند تا از فيروزه ي اصيل بازشناخته شود؛ و يکي از نشانه هايش اين است که رنگ خوش و درخشانش اند ک اندک زايل م يشود ». (شاردن، 1372 : 735)
تاريخچه استفاده از سنگ فيروزه
سابقه استفاده از اين سنگ به دوران باستان برمي گردد، براساس مدارک موجود «هزاران سال پيش فراعنه مصر از معادن صحراي سينا فيروزه استخراج مي کرده و در زيورآلات خود به کار ميبرده اند ». (ruska,1999,972)
در مصر باستان علاوه بر کاربرد زيورآلات، سنگ آسياب شده‌ي فيروزه به جهت رنگ آن، در ساخت مواد آرايشي نيز مورد استفاده قرارمي گرفت.
«در ايام قديم از حدود 4000 سال قبل از ميلاد مسيح فيروزه براي ساختن مواد آرايشي، جواهرات و طلسم به مقدار
زياد مورد استفاده قرارمي گرفت و بدين دليل ذخاير شناخته شده آن زمان که در شبه جزيره سينا در مصر واقع بود، به سرعت رو به اتمام گذاشت ». (اديب، 1389 : 504)
فيروزه در ايران تاريخي چندهزار ساله دارد. نمونه هايي که در اثر کاو شهاي باستان شناسي به دست آمده بر استفاده ي فيروزه به عنوان زينت در هزاره‌ي دوم قبل ميلاد گواهي ميدهد. در دوره‌ي ساسانيان، علاوه بر زينت آلات، انواع ظروف نيز براي دربار از فيروزه ساخته ميشد.
«اين سنگ در ايران باستان اخشايين 3 ناميده ميشده » (کنت، 1379 : 530 ) و « نمونه هايي که در اثر کاوش هاي باستان شناسي به دست آمده نشان مي دهد که هزاره دوم قبل از ميلاد در ايران به عنوان سنگ زينتي مورد استفاده قرارمي گرفته است و از کتيبه بنياد کاخ داريوش در شوش معلوم مي گردد که از خوارزم براي زينت آلات کاخ آورده شده بود ». (زاوش، 1348 : 192)
در مروج الذهب 4 در شرح مهرانگشتري هايي که انوشيروان از آ نها استفاده ميکرد آمده است: «انوشيروان 4 انگشتر داشت، يکي انگشتر خاص ماليات بود که نگين عقيق داشت و نقش آن عدالت بود انگشتري خاص املاک که نگين فيروزه داشت و نقش آن آبادي بود سومي انگشتري خاص مخارج بود که نگين ياقوت سرمه اي داشت و نقش آن تامل بود و چهارمي انگشتري خاص بود که نگين ياقوت سرخ داشت چون آتش مي درخشيد و نقش آن اميد بود».)مسعودي، 1344 : 262)
در منابع مکتوب دوره هاي بعد نيز اشاراتي به اهميت اين سنگ در نزد شاهان و حکما شده است. زماني که سلطان مسعود غزنوي، خواجه احمد ميمندي را به وزارت انتخاب کرد،... «امير مسعود، انگشتري پيروزه بر آن نگين نام امير بر آ نجا نبشته به دست خواجه داد و گفت: انگشتري مُلک ماست به تو داديم تا مقررگردد که پس از فرمان ما، مثا لهاي خواجه است ». (بيهقي، 1356 : 205)
سفرنامه ها منابع مکتوب و دقيقي هستند که اشاراتي به زندگي و آداب و رسوم ايرانيان و استفاده از اين سنگ دارند. در يکي از اين سفرنامه ها که مربوط به دوره قاجار است ذکر شده است «مرد ايراني از زر و زيور معمولا ساعت جيبي زيبايي که در آن با فشار باز ميشود، انگشتري با نگين فيروزه و يک انگشتر ساده تر از عقيق که بر روي آن چيزهايي به خط تصويري که بي شباهت به تعويذ نيست کند هاند، با خود دارد » (پولاک، 1368 : 113)
«بنجامين »5 که دوره قاجار در ايران سکني داشته است، در سفرنامه اش به اهميت اين سنگ و معادن آن در ايران پرداخته است. وي فيروزه هاي ايران را دو نوع ذکر کرده است: «فيروزه هاي سبز کمرنگ و مايل به آبي که در جنوب استان کرمان استخراج ميشود و ارزش آنها کم است، قطعات درشت اين فيروزه ها را حکاکي کرده و روي آنها آيات و کلماتي از قرآن را حک ميکنند و به عنوان زينت آلات به کار ميبرند. نوع مرغوبتر فيروزه از معادن خراسان واقع در نزديکي نيشابور استخراج ميشود. اين معادن در اعماق زمين قراردارند. فيروزه هايي که از اين معادن استخراج مي شوند، عالي ترين و مرغوبترين فيروزه ي جهان به شمار ميروند، درخشش خاصي دارند و رنگ آ نها از آبي آسماني تيره تا آبي روشن و مايل به سبز است. هرقدر رنگ آبي آنها تيره تر باشد، ارزش بيشتري در ايران براي آنها قايل مي شوند، ولي در اروپا رنگهاي روشن آن طالب و خريدار بيشتري دارد. در يک فيروزه ي خوب و مرغوب عامل ديگري که غير از رنگ بايد در نظر گرفته شود صافي و خلوص آن است که بدون رگه و لکه باشد » (بنجامين، 1369 : 308)